خاندان

با گسترش اسلام و نفوذ چشمگیر آن در غرب و شرق، بخشی از غنائم جنگی رزمندگان مسلمان را «بردگان» تشکیل می داد؛ لذا در صورت عدم نیاز، مورد مبادله و فروش قرار می گرفت. بنابراین، چه بسا خاندان پدری و مادری برده ها، قابل توجه خریداران و مورخان نبوده است. اما آنچه در خصوص حضرت نجمه ثبت و ضبط شده، چنین است: خیزران المرسیة؛ سکن النّوبیه؛ سکینة النّبویة؛ شقراء النّوبیه.

پسوند «المرسیة» و «النوبیة» می تواند قرینة دیگری بر غیر بومی بودن این بانوی گرامی باشد.

1. گفته اند که او، امّ ولد (کنیز) و از اهالی نوبه (کشور مغرب) بود.

2. برخی، او را از اهالی مارسی – بندر جنوبی فرانسه – خوانده و مرسیه (مارسیه) بدان خاطر نامیده شده است.

3. یاقوت حموی، مرسی را از شهرهای جزیرة سیسیل ذکر می کند و او را از اهالی آن شهر می داند.

و در یک کلام: «نجمه» از نژاد آفریقای شمالی یا اروپایی (اندلس) بود که دست سرنوشت، زندگی جدیدی را برای امثال وی رقم زده است.

با این وجود، زادگاه معنوی او، کشور پهناور اسلامی و نسب و حسب وی، عفّت و ایمان است؛ چرا که بعد از سپری کردن دوران کودکی و بردگی در سرزمین اسلامی، زندگی دنیوی و اخروی اش با عرشیان و ملکوتیان پیوند می خورد

.

تولد دیگر

چگونگی راه یابی نجمه به خانة امامت و ولایت، حکایت شیرینی دارد؛ در روایت علی بن میثم آمده است که:

حمیده مصفّاه - مادر امام کاظم (ع)- در میان کنیزان، دختر صالح، خردمند و نیکویی به نام تکتم را برگزید و خریداری کرد

اما در روایت هشام بن احمد می خوانیم:

امام کاظم (ع)یک روز به من فرمود: ایا می دانی که از اهل مغرب، کسی (برده فروشی) به مدینه آمده است؟ گفتم: نه. فرمود: چرا، مردی آمده است! بیا باهم نزد او برویم. سپس حضرت سوار [بر اسب] شد و ما نیز سوار شدیم و حرکت کردیم تا این که به نزد آن مرد مغربی رسیدیم؛ دیدیم او بردگانی دارد. حضرت به او فرمود: بردگانت را به ما نشان بده. در این هنگام، برده فروش نه کنیز را آورد و نشان داد؛ اما حضرت نپسندید و فرمود: من به اینها نیاز ندارم. بعد از لحظاتی فرمود: بردگانت را به ما نشان ده. مرد مغربی گفت: غیر از اینها، کنیزی ندارم. اما امام کاظم (ع)همان مطلب را تکرار کرد؛ لذا فروشنده گفت: سوگند به خدا! جز کنیزی بیمار، بردة دیگری ندارم. حضرت پرسید: پس، چرا او را نشان نمی دهی؟ مرد از نشان دادن کنیز امتناع کرد، امام کاظم (ع)نیز منصرف شد.

هشام بن احمد در ادامه می گوید:

فردای آن روز، امام (ع)مرا به حضور خواست و فرمود: هم اکنون نزد آن برده فروش برو و از او بپرس بهای آن کنیز چقدر است؟ هر مبلغی که معین کرد، بگو می پذیرم.

آنگاه من نزد مرد مغربی رفتم و بعد از دقایقی خرید و فروش انجام گرفت. برده فروش به من گفت: کنیز را به تو فروختم؛ ولیکن آن مردی که دیروز همراهت آمده بود، چه کسی بود؟ گفتم: مردی از تیرة بنی هاشم. پرسید: از کدام [خاندان] بنی هاشم؟ گفتم: بیش از این نمی دانم. در این موقع گفت: حالا تو گوش کن! همانا این کنیز جوان، داستانی دارد: وقتی او را از دورترین نقاط مغرب خریدم، [در مسیر] بانویی از اهل کتاب (مسیحی یا یهودی) با من ملاقات کرد و پرسید: این دختر ممتاز، همراه تو چه می کند؟! گفتم: او را برای خود خریده ام. بانوی اهل کتاب گفت: ما ینبغی أن تکون هذه الوصیفة عند مثلک؛ سزاوار نیست این کنیز جوان همراه فردی مانند تو باشد. انّ هذه الجاریی ینبغی أن تکون عند خیر أهل الارض؛ بلکه او شایستة همسری بهترین مرد روی زمین است. فلا تلبث عنده الاّ قلیلاً حتّی تلد منه غلاماً یدین له شرق الارض و غرب ها؛ چرا که پس از سپری شدن مدت زمانی از زندگی مشترک این کنیز و آن مرد، پسری از آنان متولد خواهد شد که شرق و غرب، مطیع او خواهند گردید.

هشام بن احمد در پایان می گوید:

آن کنیز (نجمه) را نزد امام کاظم (ع)بردم

به نقل درّ النّظیم و اثبات الوصیة، امام کاظم (ع)پس از خریدن تکتم به عدّه ای از یارانش فرمود: سوگند به خدا! من این کنیز را نخریدم مگر به دستور و وحی خدا

اصحاب چگونگی دریافت این مطلب را پرسیدند و حضرت پاسخ داد:

در عالم خواب، پدرم و جدّم پیش من آمدند در حالی که همراه آنان پارچه ای از جنس حریر بود؛ آنگاه پارچه را باز کردند، پیراهنی بود که چهرة این کنیز در آن وجود داشت

در جمع بندی این روایات، می توان گفت:

امام کاظم (ع)این کنیز را برای مادرش خریده است، حال چه به شکل وکالت از سوی مادر، و چه به صورت استقلال و بخشش نجمه به عنوان خدمتکار مادرش.

تجلّی اخلاق

نجمه بعد از ورود به خانة امام صادق (ع) و آشنایی نزدیک با خاندان رسالت و امامت:، خیلی زود با رفتار نیکویش محبّت و توجه دیگران را به خود جلب کرد. در این باره، علی بن میثم می گوید:

کانت من أفضل النّساء فی عقلها و دینها و اعظامها لمولاتها حمیدة المصفّاة حتّی أنّها ما جلست بین یدیها منذ ملکتها اجلالاً لها؛

نجمه از جهت عقل، دیانت و بزرگ داشت مقام مخدوم و مولایش حمیده مصفّاه جزو بهترین بانوان شمرده می شد. او چنان مؤدّب بود که از همان دورة کنیزی در مقابل حمیده سراپا می ایستاد، و به خدمت و تکریم همسر امام صادق (ع) و مادر امام کاظم (ع) می پرداخت.

بهار دل

مدت زمانی از حضور نجمه در خانة اهل بیت: به عنوان خدمتکار سپری شد؛ حمیده که خود نیز روزگاری کنیز بوده و با توفیق الهی، شایستگی همسری امام صادق (ع)را پیدا کرده بود؛ به عنوان مادر آرزو داشت برای عزیزترین پسرش، عروسی پاک، مهربان و دانا انتخاب کند. گرچه هر روز که می گذشت، تصویر عروس خود را در سیمای نجمه جست و جو می کرد؛ اما برای تحقّق آرزو و تقویت شناخت و اطمینان قلبی اش، هماره به درگاه پروردگار. نیایش می نمودسرانجام در رؤیایی راستین فصل بهاران را به نظاره نشست. حمیده خود چنین تعریف می کند: در عالم خواب، پیامبر خدا6ر ا مشاهده نمودم که فرمود:

یا حمیدة! هی نجمة لابنک موسی، فانّه سیولد له منها خیر أهل الارض؛ ای حمیده! نجمه، سزاوار پسرت موسی است؛ زیرا از این دختر برای موسی، فرزندی متولد خواهد شد که بهترین فرد روی زمین می باشد

از سوی دیگر، امام کاظم (ع) نیز رؤیای دیگری مشاهده کرد که پیام آور بشارت آسمانی بود. آن حضرت به برخی از یارانش فرمود: در عالم خواب، پدرم و جدّم را دیدم آنان به من فرمودند: ی موسی! برای تو از این کنیز بهترین اهل زمین بعد از تو، متولد خواهد شد

حمیده خاتون پس از آن رؤیای صادقه یک روز فرصت را غنیمت شمرده و به پسر ارجمندش امام موسی کاظم (ع)چنین گفت:

یا بنی! انّ تکتم جاریة، ما رایتُ جاریة قطّ أفضل منها، و لستُ أشکّ أن الله تعالی سیطهّر نسلها ان کان لها نسل؛ پسرم! همانا تکتم (نجمه) کنیز است؛ اما من هرگز کنیزی بهتر از او ندیده ام! لذا تردید ندارم خداوند متعال به زودی نسلی پاک به وی عطا می کند، البته اگر برای او نسلی [مقدّر] بوده باشد

آن مادر خردمند و مهربان بعد از این پیشنهاد، به امام کاظم (ع)گفت: فرزندم! هم اکنون کنیزم را به تو بخشیدم، و سفارش می کنم تو را به نیکی و محبّت ورزیدن به او.

از این هنگام است که نجمه به عنوان عروس خانوادة امام جعفر صادق (ع)، مرحلة زیبا و پرشکوهی را آغاز کرد. از این رو، در طول زندگی اش با یادآوری نعمت های گوناگون الهی، بر عبادت و شکر و دعای خالصانة خود می افزود.

نخستین گل موسوی

روزها، هفته ها و ماه ها همچنان سپری می شد. گویا نجمه چهارمین ماه از دورة آبستنی را می گذراند؛ اما هیچ ناراحتی در وجود خود احساس نمی کرد. از این رو، به برخی از بانوان چنین می گفت: در این دورة جنینی، سنگینی حمل را حس نکردم؛ اما در وقت خوابیدن، صدای تسبیح، تهلیل و تمجید را از شکم خود می شنیدم که این مسئله، مرا آشفته و هراسناک نموده بود؛ ولی به هنگام بیداری، چیزی نمی شنیدم.

در چهرة هریک از اعضای خانواده شادی موج می زد، ولی سیمای نجمه هر روز تابناک تر می شد؛ چرا که به زودی نخستین غنچة زندگی اش شکوفا شده و به افتخار مادری می رسید.

با فرارسیدن یازدهم ذی قعدة 148 ق. زنگ تولدی خجسته نواخته شد، و پسری از تبار ابرار و صالحان چشم به دنیا گشود و همچون نیاکانش توحید، ایمان و کرامت را سرآغاز زندگی خود قرار داد. نجمه نخستین خاطرة شیرین نوزادش را این گونه بازگو می کند:

پس از زایمان، دیدم پسرم روی زمین قرار گرفت و در حالی که دستانش را به زمین تکیه داده و سرش را به سوی آسمان بلند کرده بود، لب هایش را تکان می داد، گویا سخن می گفت!

مولودی مبارک

نجمه در حالی که نوزادش را در آغوش گرفته، چشم انتظار آمدن شوهرش است؛ شنیدن کلام شریک زندگی و مشاهدة لبخند او، بر شیرینی و شادکامی او و اهل بیت پیامبر6خواهد افزود. دقایقی نگذشته بود که امام کاظم (ع) وارد منزل شد و به همسرش چنین شادباش گفت:

هنیئاً لکِ یا نجمة کرامة ربّکِ؛ ای نجمه! کرامت و عطای پروردگارت برتو گوارا و مبارک باد

نجمه این خاطرة به یادماندنی را بدین گونه تعریف می کند:

در این موقع، من نوزادم را که در پارچه ای سفید پیچیده شده بود، به پدرش دادم؛ آن حضرت نخست در گوش راست او اذان و درگوش چپش اقامه گفت؛ سپس آب فرات زلال و گوارا طلبید و کام او را با آن برداشت و چون نوزاد را به من برگرداند، چنین فرمود:

خذیه فانّه بقیة الله تعالی فی ارضه؛ نوزاد را بگیر، به درستی که او بقیة الله و ذخیره و حجّت خداوند متعال در روی زمینش است.[19]

از تبار علی

قصة نامگذاری این مولود آسمانی نیز شنیدنی است! جابر بن عبدالله انصاری وقتی توفیق یافت اسامی معصومان:را در لوح و صحیفة فاطمه زیارت نماید، نقل می کند که در آن نوشته شده بود:

ابوالحسن علی بن موسی الرضا امّه جاریة و اسمها نجمة بی گمان این لوح عرشی به عنوان میراث نزد امام کاظم (ع) بود. از سوی دیگر، آن حضرت با دیدن رؤیای پیش از ازدواج، تولد هشتمین امام و حجّت الهی را لحظه شماری می کرد؛ چرا که در عالم خواب، پدر و جد بزرگوارش به او بشارت داده بودند:

هرگاه آن مولود مسعود به دنیا آمد، نامش را علی بگذار

بنابراین امام کاظم (ع) نام نخستین پسرش را علی، لقبش را رضا و کنیه اش را ابوالحسن نهاد.

بانوی محراب

نجمه بعد از رهایی از دورة بردگی و استقرار در منزل قدسی ترین و کریم ترین خاندان و مفتخر شدن به جایگاه مطلوب و رؤیایی عروس خاندان نبوت و امامت، عبادت و دعا را سر لوحة برنامة زندگی اش قرار داد؛ زیرا او به خوبی می دانست رمز عروج به ملکوت و عرش الهی، همان بندگی خالص و عبودیت آن حضرت بود. و مکارم اخلاقش. از این رو، نجمه به شکرانة تمام نعمت های الهی غالباً در محراب و سجّادة نیاز، ایات قرآنی را زمزمه می نمود تا همچون: مریم، خدیجه، فاطمه، زینب، حمیده و دیگر بانوان مطهر و مؤمن خشنودی خدا را به دست آورد.

البته دوران حمل و شیردهی، برنامة روزانة مادران را دچار تغییر می کند؛ اما گویا نجمه راهکاری مناسب در نظر دارد! بهتر است این روایت را بخوانیم:

امام رضا (ع)در هنگام تولد از لحاظ جسمی، قوی و درشت بود و بسیار شیر می نوشید؛ روزی مادرش گفت: دایه ای [نیکو خصال] برای فرزندم پیدا کنید تا مرا در شیردادن کمک کند. از نجمه پرسیدند: مگر شیر تو، او را کفایت نمی کند؟ پاسخ داد:

لا اکذب، والله! ما نقص الدَّرُّ ؛ ولکن علی ورد من صلاتی و تسبیحی و قد نقص منذ ولدتُ؛ دروغ نمی گویم، سوگند به خدا! شیرم کم نشده، ولیکن برای من ذکرهایی از نماز، دعا و تسبیح وجود دارد که از زمان تولد فرزندم، آن اذکار دچار کاستی شده است.

آری! عروس اهل بیت:شدن، همسر امام بودن، و مادر ولی و بقیة اللهگردیدن، این انتظار ایمانی و عرفانی را می طلبد و می خواهد که بر کیفیت و کمیت عبادات و طاعات افزوده شود، و نجمه در سخت ترین لحظات نیز عبادات و خانه داری حضرت فاطمه زهرا را سرمشق و اسوة زندگی خود قرار داد.

شکوفه ای دیگر

بعد از سالیان متمادی، دیدگان اهل بیت: به سیمای نوزادی دیگر روشنی یافت؛ چرا که در سال 1(ع) 3 ق. از دامن پاک نجمه ماه و قمری تابناک، جلوه گر شد. امام کاظم (ع)پس از در آغوش گرفتن دخترش و زمزمة اذان و اقامه، نام مقدس فاطمه را بر آن مولد معصوم نهاد.

از آن جا که امام کاظم (ع) در طول زندگی اش با چند کنیز (امّ ولد) ازدواج کرده و صاحب فرزندان بسیاری (حد اقل 30 پسر و دختر) شده است، و نیز با توجه به این مطلب که نجمه اولین همسر آن حضرت می باشد، جای این پرسش است که: ایا نجمه از زمان تولد پسرش امام رضا (ع)(148 ق.) تا هنگام ولادت دخترش حضرت فاطمه معصومه صاحب فرزند یا فرزندان دیگری نشده است؟!

مونس دل

نسیم بهشتی، هماره دل و جان نجمه را نوازش می داد؛ اما هر از چندگاهی بحران های سیاسی- اجتماعی، تار و پود زندگی و قلب بنی هاشم و شیعیان را آشفته می کرد که بی شک اوج این غم ها، بازداشت های مکرر امام کاظم (ع) از سوی حکومت ستمگر بنی عباس بود.

سال هایی که امام در زندان های متعدد به سر می برد، فرزند برومندش حضرت رضا (ع) تسلّی بخش دل های رنجور بود. از این رو، نجمه در کنار دیگر اعضای خانواده، با تکیه بر عبادت و شکیبایی، فراق آن حضرت و دیگر مشکلات را تحمل می کرد.

رحلت

سرانجام آن بانوی مؤمن، خردمند و مهربان، ندای ارجعی را شنید و روحش به سوی باغستان نور، پرواز کرد و دیدگان خاندان موسوی، اشکبار و دل های آنان سوگوار شد.

در این میان، فرزندانش در کمال ناباوری با مادر وداع کردند و پس از طواف تابوت در گرداگرد مزار مقدس پیامبر و تشییعی باشکوه، پیکر مطهّر نجمه در مشربة امّ ابراهیم به خاک سپرده شد.

شاید بتوان رحلت امّ الرضا را بعد از دوران شهادت شوهرش امام موسی کاظم (ع) دانست.